“Joker”: Vừa đáng thương vừa ĐÁNG SỢ

LƯU Ý: BÀI VIẾT TIẾT LỘ “NHẸ”, ẨN DỤ NỘI DUNG PHIM

Trong khoảng thời gian vừa qua, Joker (2019) là bộ phim mà mình theo dõi sát sao nhất, cũng như chờ đón nhất. Kể từ khi Joker được đề cử Golden Lion, với mình, đó đã là một thành công, cho tới khi bộ phim chiến thắng Golden Lion, mình như không tin được rằng bộ phim thành công đến vậy. Tuy nhiên, làn sóng critics và dân tình phân chia và tranh cãi gay gắt liên quan đến vấn đề bạo lực và tính cổ súy bạo lực. Có người còn lo ngại phim ủng hộ cho đám tung hô khẩu hiệu “ăn thịt kẻ giàu”, làm dấy lên một phong trào thương cảm cho những kẻ ở đáy xã hội. Điều đó khiến mình nôn nóng đi xem Joker biết nhường nào, và hôm nay, khi đã xem suất chiếu sớm, mình đã có thể tự tin nói rằng: Joker không hề cổ súy tội phạm hay đám “ăn thịt kẻ giàu”. Joker là một tuyệt tác, từ kịch bản, nhân vật, diễn xuất đến hình ảnh, âm thanh. Bộ phim cho chúng ta thấy một sự hình thành nên ác nhân Joker nổi tiếng, khác với mọi phiên bản trước, vừa đáng thương, vừa cực kỳ ĐÁNG SỢ.

Đúng như cái tên Joker, xuyên suốt bộ phim đa phần xoay quanh nhân vật trung tâm là Arthur Fleck (người mà sau này trở thành Joker), với biệt danh là “Happy” (do người mẹ đặt), hay gọi tắt là Art (chơi chữ: nghĩa là “nghệ thuật”). Điểm nhấn về mặt hình ảnh đó là rất nhiều trường đoạn góc máy chỉ có một mình Arthur, hoặc là đi theo nhân vật, hoặc là tập trung vào biểu cảm. Arthur là một con người muốn trở thành hài kịch gia độc thoại, nhưng đồng thời cũng bị những vấn đề cá nhân bó buộc. Đó là việc chăm sóc người mẹ già yếu, đó là phải xoay sở để kiếm sống mỗi ngày, đó là bị người ta xem thường, bắt nạt và phản bội. Trong bối cảnh đó, đau đớn hơn rằng Arthur không phải một con người bình thường, mà là một con người ủ cả ổ bệnh tâm thần và rối loạn tâm lý: rối loạn hành vi, OCD (rối loạn ám ảnh cưỡng chế), trầm cảm, ái kỷ, tâm thần phân liệt. Căn bệnh tiêu biểu nhất của Arthur đó là không thể ngừng cười, đây là một căn bệnh kỳ lạ và tai quái, nhưng nếu để ý có thể thấy Arthur không gặp phải chứng không thể ngừng cười khi buồn cười mà gã gặp phải khi lo lắng hoặc đau khổ. Phân cảnh Arthur không thể ngừng cười trên xe bus là một phân cảnh cho thấy sự đáng thương của nhân vật này.

Bằng cách xây dựng kịch bản tài tình, Todd Phillips và Scott Silver đã show ra màn ảnh cả một cuộc chiến nội tâm của nhân vật, để dần dần đánh gục Arthur, biến một con người đáng thương trở thành một gã sát nhân đáng sợ. Nếu chỉ xem phim vì cảnh hành động, hay bạo lực, có thể sẽ thấy bộ phim diễn ra chầm chậm; nhưng nếu như xem phim mà để ý đến tâm lý và phát triển tâm lý nhân vật, bạn sẽ không thể rời mắt khỏi màn ảnh bởi sự kịch tính leo thang của bộ phim. Dù là một người mới biết đến Joker hay một fan cứng của DC Comics, sẽ vẫn có nhiều tình tiết mới mẻ khiến bạn phải sửng sốt. Có thể nói bộ đôi Todd Phillips và Scott Silver đã viết ra một kịch bản chuẩn mực tuyệt vời, nâng tầm dòng phim chuyển thể từ truyện tranh siêu anh hùng lên một tầng mới về tâm lý nhân vật.

Có nhiều nhận xét so sánh Joker (2019) với bộ phim Taxi Driver (hay chính là nhân vật Travis Bickle) nhưng mình thấy không quá tương đồng. Với Travis Bickle, người xem có thể đồng cảm và hiểu cho hành động của nhân vật này, nhưng với Arthur, ta chỉ có thể thương cảm, chứ không thể đồng cảm, bởi những hành động bạo lực đó là hoàn toàn sai trái.

Nói về thương cảm, sự thực rằng mình đã rơi nước mắt trong rạp vì thương cảm cho Arthur, đã cắn răng vì số phận quá nghiệt ngã của Arthur nhưng cũng nắm chặt tay phẫn nộ đồng thời tim đập thình thịch vì sợ hãi trước kẻ ác nhân Joker. Sự biến chuyển tài tình mà không hề đột ngột ấy là sự kiết hợp hài hòa giữa kịch bản và diễn xuất của Joaquin Phoenix, mà với một người từng xem nhiều phim của Joaquin Phoenix như mình, mình không còn nhận ra diễn viên mình từng theo dõi nữa. Có thể nói đã không còn Joaquin Phoenix, tất cả, chỉ là Arthur Fleck mà thôi.

Có một sự thật thú vị rằng Joker phiên bản 2008 do Heath Ledger thủ vai là một siêu tội phạm có tổ chức (thông minh, lý trí, gây án có mục tiêu, kế hoạch) còn Joker phiên bản 2019 này thì ngược lại, là một ác nhân vô tổ chức (gây án không có kế hoạch, dễ bị phát giác). Từ vụ án đầu tiên (gây ra do không kiềm chế hành vi) đến vụ án cuối cùng (khác với kịch bản ban đầu mà gã dự định thực hiện) đều không có gì cao siêu, tất cả chỉ có bạo lực, bạo lực, và bạo lực. Nói vậy không phải chê Joker phiên bản 2019 này không hay, mà điều đó cho thấy sự đáng thương và đáng sợ của nhân vật này, bởi một kẻ tội phạm vô tổ chức là một kẻ liều lĩnh, tàn bạo nhưng cũng là kẻ bị dồn ép vào bước đường cùng. Mà sự hình thành ác nhân Joker ấy là bởi những chứng bệnh tâm lý mà Arthur Fleck phải hứng chịu, cũng như số phận nghiệt ngã nguyên do từ Penny Fleck (mẹ Arthur), cũng như một phần từ cách đối xử của người xung quanh với gã.

Cùng lúc ấy, Gotham đang có những biến động chính trị, khi phong trào “ăn thịt kẻ giàu” (với ngụ ý ẩn dụ là hình ảnh đám siêu chuột đang xâm lấn thành phố) nổ ra, chống lại Thomas Wayne. Sau vụ án đầu tiên của Joker, nhiều kẻ cho rằng đó là hành động chống lại người giàu và tôn sùng gã sát nhân có khuôn mặt hề thành anh hùng, biểu tượng chính trị. Về phần Arthur, gã chẳng hề quan tâm đến chính trị, chẳng hề có ý định “ăn thịt kẻ giàu” mà toàn bộ tội ác gây ra đều là trả thù, mang tính cá nhân (một lần nữa, ngược lại với Joker phiên bản 2008). Nhưng Arthur lại cảm nhận mình là một người hùng, được quần chúng biết đến, ủng hộ và con người ái kỷ ấy nghĩ mình là anh hùng thực sự. Điều đáng sợ nhất ở Gotham đã xảy ra, với sự bạo loạn đến tột cùng (dù thực ra mọi thứ không diễn ra như những gì mà ta chứng kiến).

Như vậy, bộ phim phần nào đó giễu nhại đám biểu tình “ăn thịt kẻ giàu” ấy. Chính đám người ấy là tấm mặt nạ của Joker, năm lần bảy lượt giúp Joker thoát tội. Nếu không có đám quần chúng ấy, có lẽ kẻ ác nhân điên loạn Joker đã sớm bị rơi vào vòng lao lý, như vậy, tội ác có thể ngừng tiếp diễn. Điều này khiến cho dưới khía cạnh người xem trung lập cảm thấy phần nào căm phẫn trước đám đông “ăn thịt kẻ giàu”, phần nào lắc đầu ngao ngán bởi sự suy đồi của Gotham, mà về sự suy đồi này, nó hơn cả Gotham trong The Dark Knight trilogy của Christopher Nolan lẫn Gotham TV series được chiếu trên đài Fox.

Bộ phim đưa ra mối quan hệ giữa Arhur và Thomas Wayne cùng Bruce Wayne như một phần chính yếu của cốt truyện, thay vì lồng ghép vào cho có, như lo ngại của nhiều người. Sự tương tác của Arthur với Bruce tuy ít nhưng ấn tượng, mà nếu để ý có thể thấy Arthur và Bruce cùng mặc áo jacket màu nâu, áo trong màu trắng, quần dài đen và để tóc dài – một sự tương đồng có chủ ý. Bên cạnh đó, bộ phim cũng có một cú twist cuối cùng, đủ để bất ngờ nhưng cũng đủ để xót xa.

Một điểm đáng khen ngợi nữa của bộ phim, bên cạnh kịch bản (cốt truyện + nhân vật) và diễn xuất, đó là phải kể đến phần âm thanh và hình ảnh. Cả hai đều rất ấn tượng, từ hòa âm phối khí, nhạc nền đến quay phim, bối cảnh, màu phim, cắt dựng phim. Một trong số những cảnh ấn tượng nhất hòa hợp tất cả các yếu tố đó, đó là trường đoạn Arthur ở dưới tàu điện ngầm, khi tiếng cười chen chúc với tiếng tàu điện ầm ĩ, còn đèn thì sáng tối chớp nháy liên tục. Nói riêng về phần âm nhạc, nhạc phim vô cùng ấn tượng khi đoạn nào buồn ra buồn, đoạn nào kịch tính căng thẳng ra kịch tính căng thẳng, thậm chí đang từ nhạc buồn chuyển sang nhạc kịch tính, đáng sợ, y như sự chuyển dịch tâm lý nhân vật của Arthur.

Joker (2019) có nhiều tình tiết mang tính ẩn dụ cao. Tiêu biểu như đám siêu chuột xâm lấn thành phố, những túi rác, hay hình ảnh tương phản giữa một Arthur mệt nhọc leo lên từng bậc thang cao ngút trong bóng tối (như đang cố gắng vươn lên trong cuộc sống) và một Joker tự do, điên loạn, nhảy múa xuống cầu thang trong ánh sáng (như rằng gã đã chấp nhận phá bỏ xiềng xích để trở thành ác nhân)…

Tính bạo lực của phim không quá cao như chúng ta dự đoán, nhưng tâm lý nhân vật lại cực nặng nề và ám ảnh. Điều đó biến Joker trở thành một bộ phim nặng đô về tâm lý. Có thể dễ hiểu vì sao các rạp chiếu phim ở Mỹ đang thắt chặt an ninh, một số rạp thậm chí còn cấm chiếu.

Một cách tổng quan, mình tin rằng bộ phim Joker (2019) mang nặng tính tâm lý, đưa ra một kẻ ái kỷ, tâm thần đáng thương và cho thấy sự đáng sợ khi một kẻ như vậy bị xã hội lìa bỏ, cũng như được bao bọc trong những phong trào bạo động của đám đông “ăn thịt kẻ giàu”. Nếu nhìn từ góc nhìn thiển cận sẽ thấy bộ phim cổ súy tội phạm, nhưng nếu nhìn tổng quát sẽ thấy điều ngược lại: Bộ phim đang chỉ ra rằng chúng ta cần phải dè chừng, để không biến một con người nào đó trở thành một kẻ giết người, mà sau đó, chính chúng ta có thể trở thành nạn nhân của gã.

Với mình, Joker là bộ phim hay nhất năm, tính đến thời điểm hiện tại. Đây xứng đáng là bộ phim chuyển thể từ truyện tranh siêu anh hùng đen tối nhất (vượt qua The Dark Knight, Logan và Watchmen), có tâm lý nhân vật phức tạp nhất, kịch tính nhất, và có thể cũng sẽ là một trong những bộ phim chuyển thể từ truyện tranh hay nhất. Mình tin rằng Joker sẽ là ứng viên nặng ký trong Oscar sắp tới, nhưng cũng sẽ gặp khó khăn bởi phân hóa giới phê bình (điểm meta critics vừa giảm từ 70 xuống còn 62). Joker (2019) xứng đáng là một tuyệt tác, show ra một nhân vật ác nhân đáng thương, nhưng đồng thời cũng CỰC KỲ ĐÁNG SỢ.